Diderot, Denis - Jacques de fatalist en zijn meester

Beschrijving:

HET ULTIEME VERHAAL OVER EERSTE LIEFDE, VRIJE WIL EN LOTSBESTEMMING

Diderot heeft nog in 2022 iets te bieden wat geen enkele andere schrijver hem ooit heeft kunnen voor- of nadoen. Wat voor iets? ‘De grote waarde, de grote originaliteit van Diderot is dat hij in het ernstige, ordelijke boekenproza de onstuimigheid, de springerigheid, de ietwat dolle wanorde, het rumoer en het koortsachtige leven van de conversatie heeft geïntroduceerd,’ schrijven de gebroeders Goncourt, en dat is het misschien inderdaad. Diderot schrijft alsof hij praat, en lapt daarbij alle regels van de genres waarin hij zich begeeft (roman, filosofie, toneel, kunstkritiek, encyclopedie) aan zijn laars.

Door die openheid en beweeglijkheid is Diderot van alle achttiende-eeuwse Franse schrijvers (hij leefde van 1713 tot 1784) degene die het dichtst bij ons staat. Waar Rousseaus Julie, historisch gezien de belangrijkste Franse roman van die eeuw, ons door zijn pathos tegenwoordig volstrekt onleesbaar voorkomt, hebben we bij Diderots De neef van Rameau en vooral Jacques de fatalist het gevoel alsof ze gisteren zijn geschreven.

Diderot schreef zijn Jacques een halve eeuw eerder dan de grote realistische romans die nog altijd ons idee van het genre bepalen. Een ‘antiroman’ kun je zijn grap die geen grap is dan ook moeilijk noemen, want een schrijver kan lastig de draak steken met conventies die nog niet bestaan. Toch vervult het boek voor de hedendaagse lezer die functie, meer nog dan alle twintigste-eeuwse experimentele stromingen (zoals de Nouveau Roman) die zich aan het realisme wilden onttrekken.

‘Hoe hadden ze elkaar ontmoet? Bij toeval, zoals iedereen. Hoe heetten ze? Wat gaat u dat aan? Waar kwamen ze vandaan? Van de dichtstbijzijnde plaats. Waar gingen ze naartoe? Weet een mens waar hij naartoe gaat? Wat zeiden ze? De meester zei niets, en Jacques zei dat zijn kapitein zei dat alle goede en slechte dingen die ons hier beneden overkomen, daar boven geschreven staan.’ […]

Meester: Je bent dus verliefd geweest?

Jacques: Nou en of!

Meester: En dat kwam door dat geweerschot?

Jacques: Ja, door een geweerschot.

U ziet lezer, dat ik goed op dreef ben en dat ik u moeiteloos één jaar, twee jaar, drie jaar zou kunnen laten wachten op Jacques’ liefdesverhaal, door hem van zijn meester te scheiden en elk van beiden bloot te stellen aan alle gevaren die ik maar zou willen. Wat let me om de meester te laten trouwen met een vrouw die hem zou bedriegen? Om Jacques in te schepen naar de Antillen? Om zijn meester daar ook naartoe te sturen? Om hen beiden op hetzelfde schip naar Frankrijk terug te brengen? Het is zo gemakkelijk om verhalen te verzinnen! Maar die twee zullen ervan afkomen met een slapeloze nacht, en u met dit oponthoud.’

Dit is de kortst mogelijke samenvatting van deze even hilarische als diepzinnige roman – géén roman dus, volgens Diderot – die in alles op een dolgedraaid modernistisch schrijfexperiment lijkt, ware het niet dat de schrijver in de achttiende eeuw leefde. De knecht Jacques vertelt zijn meester het verhaal van zijn eerste en enige liefde, maar wordt keer op keer onderbroken, zozeer dat Jacques de fatalist en zijn meester misschien wel in de eerste plaats een verhaal over het vertellen van verhalen is.

Martin de Haan heeft zijn eerdere vertaling voor deze nieuwe uitgave geheel herzien. Jacq Vogelaar schreef er destijds in De Groene over: ‘Het is geen geringe verdienste van de vertaler dat het lijkt alsof Diderot, toen hij in Holland was in juni 1773, zijn filosofische schelmenroman maar meteen in het Nederlands heeft geschreven.’